Είναι καθαρό και είναι γνωστό. Το προσφυγικό δράμα της Μεσογείου είναι στην καρδιά της σκέψης, του λόγου και των προσευχών του Ποντίφικα· είτε επισκέπτεται τη Λαμπεντούζα είτε τη Λέσβο. Αρθρογράφος σημείωνε προ καιρού ότι όποιος θέλει να καταλάβει τον Πάπα Φραγκίσκο πρέπει να φύγει από τη Ρώμη και να πάει στη Λαμπεντούζα. Είναι ο Πάπας των αδύναμων και ευάλωτων. Ξεχωρίζει με τη μεγαλοσύνη της ταπεινότητας και τον ανθρωπισμό του. Ο προσεκτικά κριτικός του λόγος προβληματίζει. Μας αγγίζει. Οπως με συγκινούν και με αγγίζουν το θαυμαστό ιεραποστολικό έργο, ο λόγος και η γαλήνια δύναμη της ταπεινοφροσύνης του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστάσιου.

Δεν είμαι βέβαιος ότι χρησιμοποιώ δόκιμη ορολογία. Θεωρώ ότι η αποτελούμενη από 287 παραγράφους και δύο προσευχές –μία οικουμενική– εγκύκλιος επιστολή του της 3ης Οκτωβρίου 2020, με τίτλο Fratelli Tutti, είναι ένα από τα πλέον σημαντικά στοχαστικά κείμενα. Είμαι βέβαιος ότι καταλληλότεροι εμού θα αναλύσουν τον ποιμαντορικού και κοινωνικού περιεχομένου συμβολισμό των ομιλιών του επί ελληνικού εδάφους.

Πνευματική τροφή για προβληματισμό αποτελούν οι διακριτές αναφορές του Πάπα Φραγκίσκου, αναφορές στη Μεσόγειο. Ξαναδιαβάζω την «Επάνοδο από την Ελλάδα», ποίημα γραμμένο το 1914 από τον δικό μας κοσμοπολίτη Αλεξανδρινό ποιητή. «Τουλάχιστον στη θάλασσά μας πλέουμε, νερά της Κύπρου, της Συρίας και της Αιγύπτου, αγαπημένα των πατρίδων μας νερά», γράφει ο Καβάφης μιλώντας μέσα από τον χρόνο με τον Ερμιππο (τον Σμυρναίο). Γράφει, μιλώντας. Αντίφαση σκόπιμη και ηθελημένη. Η Μεσόγειος είναι τόσο παλιά όσο παλιές είναι οι πατρίδες, η πατρίδα, η ιστορία και η γεωγραφία. «Η καθ’ ημάς θάλαττα», ο όρος που χρησιμοποίησε ο Στράβων στα «Γεωγραφικά» το 20 μ.Χ. Στον χάρτη έχει καταγραφεί ως «Mare Internum» (εσωτερική θάλασσα).

Εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια, η Μεσόγειος παραμένει «δική μας θάλασσα». Δική μας; Ναι, αλλά όχι πλέον μόνο δική μας. Δεν σημαίνει πια μόνο ελληνισμός και Ελλάδα (Αθήνα, Κόρινθος, Ιωνία, αποικίες). Δεν σημαίνει την παντοκρατορία της Ρώμης (Mare Nostrum). Δεν σημαίνει την κυριαρχία του Βυζαντίου. Δεν σημαίνει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ούτε κοσμικό ή πολιτικό Ισλάμ. Σημαίνει όλα μαζί. Σημαίνει ταυτόχρονα το όλον και το σύμφωνα με το δίκαιο μέρος που μας αναλογεί.

Ας μη θεωρηθεί βλασφημία εποχής των Σταυροφοριών. Η Μεσόγειος είναι σαν μια άλλη Ιερουσαλήμ. Πόσους αιώνες, αλήθεια! Σε αυτήν δίνεσαι και πιστεύεις. Την ονειρεύεσαι, τη λατρεύεις, την κατακτάς, την παραδίνεις, την κατακτούν, τη χάνεις. Σήμερα, προσπαθείς να κρατήσεις αυτό που σου ανήκει. Σε απειλούν. Αντιστέκεσαι. Οσο σε παίρνει η δύναμη ή η αδυναμία σου, όσο τους παίρνει η αδυναμία ή η δύναμή τους.

Η Μεσόγειος είναι σαν μια άλλη Ιερουσαλήμ. Χωρίς πέτρινα τείχη. Μας ενώνει και μας χωρίζει. Χριστιανούς, Ιουδαίους και μουσουλμάνους. Απ’ όπου και αν την δεις, απ’ όπου και να κόψεις τα νερά της με ανοικτά πανιά, αυτό σού λέει. Αυτή η θάλασσα είναι και δική μας και δική τους. Ο Δίας, γράφει ο Ησίοδος στο «Εργα και Ημέρες», για να τιμωρήσει τον Προμηθέα που έδωσε τη φωτιά στον άνθρωπο έδωσε εντολή στον Ηφαιστο να φτιάξει από χώμα και νερό την Πανδώρα. Τα δεινά και οι καταστροφές έπληξαν τον άνθρωπο μόλις άνοιξε το πώμα του πιθαριού. Μέσα έμεινε μόνο η ελπίδα. Συμφωνεί και ο Αισχύλος, ο οποίος μας προσφέρει στον «Προμηθέα Δεσμώτη» τον διάλογο του αλυσοδεμένου Προμηθέα και του Χορού. Τιμωρείται ο Προμηθέας γιατί έδωσε στο ανθρώπινο γένος την «τυφλή ελπίδα».

Στις αρχές του ’90, το πιθάρι της Πανδώρας άνοιξε και στη δική μας γειτονιά, στα Βαλκάνια. Κανείς δεν μπορεί να διαβεβαιώσει ότι έχει οριστικά κλείσει. Το 2011, με τη λεγόμενη Αραβική Ανοιξη ήλθε η σειρά της Μεσογείου. Στην αρχή ξεπετάχτηκε η ελπίδα. Μετά όμως ήλθαν η καταστολή, η απόγνωση, η συμφορά, η ταπείνωση, το χάος. Επικράτησε το συμφέρον. Tα δικαιώματα και οι αξίες δεν ήταν καν πρόσχημα.

Υπάρχει σχέση αιτίου και αιτιατού. Δεν μπορεί πλέον να γίνει πρόβλεψη σε βάθος χρόνου. Αλήθεια, ποια λογική μπορεί να έχει ο παράλογος συλλογισμός της μαθηματικής εξίσωσης Ε+Κ+Π= Λ; Οπου Ε είναι Επέμβαση, Κ είναι Καταστροφή, Π η Προσφυγιά και Λ είναι αυτό που θεωρούμε Λύση. Ολες οι παρεμβάσεις στη Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή είχαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Την αποτυχία, που κάποιοι όμως θεωρούν ως επιτυχία. Εχοντας μάλιστα το σύνθημα «η αποτυχία δεν είναι επιλογή μας». Σταχυολογώ επιγραμματικά τα αίτια:

– Απουσία προσδιορισμού της απειλής.

– Αδιάκριτα και απροσδιόριστα όρια μεταξύ εφικτού και επιθυμητού.

Πνευματική τροφή για προβληματισμό αποτελούν οι διακριτές αναφορές του Πάπα Φραγκίσκου στη «θάλασσά μας».

– Αναντιστοιχία πολιτικών προθέσεων και στόχων με τα αποτελέσματα.

– Η επόμενη ημέρα –το χάος– είναι χειρότερη της χθεσινής.

Η ελπίδα είναι ακόμη ζωντανή; Ο ξεριζωμός εκατομμυρίων ανθρώπων, όπως και αν τον ονομάσουμε, από τις πατρογονικές τους εστίες δεν είναι μια μοιρολατρική εξέλιξη. Ηταν αποτέλεσμα απόλυτα προβλέψιμο. Ηταν η λογική συνέπεια παράλογων, χωρίς ορθολογικό σχεδιασμό και υπολογισμό των επιπτώσεων, πολιτικών αποφάσεων. Υπηρετούσαν αμφίβολης σκοπιμότητας, συχνά αλληλοσυγκρουόμενες και ασύμβατες πολιτικές επιλογές.

Υπάρχει ελπίδα; Η απάντηση δεν είναι ένα ναι ή ένα όχι. Μόνο υπό προϋποθέσεις:

Α. Ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη δεν είναι νοητή. Απαιτεί τον σεβασμό του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και των κανόνων του διεθνούς δικαίου. Ειρηνική συνύπαρξη είναι ασυμβίβαστη με την απειλή πολέμου και στρατιωτικής εισβολής.

Β. Ειρηνική συνύπαρξη των γειτονικών κρατών χωρίς σεβασμό στα δικαιώματα του ανθρώπου και στις θεμελιώδεις αξίες, παρότι υπαρκτή, είναι εύθραυστη και ευκαιριακή.

Γ. Μόνο με την πλήρωση των δύο αυτών προϋποθέσεων θα μπορούσε να δρομολογηθεί η διαδικασία διαμόρφωσης ενός συστήματος συνεργασίας και ασφάλειας με τις χώρες της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Με την εγγύηση του Συμβουλίου Ασφαλείας των Η.Ε. και της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Εγχείρημα δύσκολο, αν όχι αδύνατο, όσο εντείνεται η σύγκρουση συμφερόντων και αξιών στην ευρύτερη περιοχή μας.

Τέλος, σκόπιμο είναι να ξαναδιαβάσουμε το περί της ασφάλειας και συνεργασίας στη Μεσόγειο αναξιοποίητο κεφάλαιο της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι (Αύγουστος 1975). Τα διεθνή και ευρωπαϊκά δεδομένα έχουν ριζικά μεταβληθεί. Εν τούτοις, ισχύει κατά γράμμα η προφητική επισήμανση: «Η ασφάλεια της Ευρώπης είναι στενά συνδεμένη με την ασφάλεια της περιοχής της Μεσογείου συνολικά. Συνεπώς, η διαδικασία ενίσχυσης της ασφάλειας δεν πρέπει να περιοριστεί στην Ευρώπη, αλλά να επεκταθεί και στη Μεσόγειο».