ΕΘΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: έννοιες, αλήθειες και προτάσεις. Βιβλιοπαρουσίαση μέσω συνέντευξης

ΕΘΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: έννοιες, αλήθειες και προτάσεις

Συνέντευξη με τον Γεώργιο Κουκάκη και τον Κώστα Πικραμένο

1. Καλησπέρα σας κ. Κουκάκη και κ. Πικραμένε. Σας καλωσορίζω. Μιλήστε μας παρακαλώ λίγο για το βιβλίο σας «ΕΘΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ: ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ». Ποιοι είναι οι βαθύτεροι λόγοι συγγραφής του και τι έρχεται να πει σε όλους εμάς που ξέρουμε ελάχιστα για αυτόν τον όρο.

Γεώργιος Κουκάκης: Καλησπέρα. Καταρχάς θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την πρόσκληση. Το βιβλίο μας κυκλοφόρησε τον Απρίλιο από τις εκδόσεις Ινφογνώμων. Ένας από τους βασικούς λόγους συγγραφής του ήταν το γεγονός ότι υπήρχε ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, κάτι που είχα διαπιστώσει το 2019 κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας με θέμα την προοπτική σύστασης Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (ΣΕΑ) στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της φοίτησής μου στο πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών «Διακυβέρνηση, Ανάπτυξη και Ασφάλεια στη Μεσόγειο» του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Με το ζήτημα του ΣΕΑ είχαν ασχοληθεί στο παρελθόν αρκετοί εκπρόσωποι της ακαδημαϊκής κοινότητας, όπως ο Δρ. Θάνος Ντόκος (νυν Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας), ο Δρ. Ιωάννης Μάζης, ο Πρέσβης ε.τ. Γεώργιος Σαββαΐδης και ο Υποστράτηγος ε.α. Γεώργιος Χατζηθεοφάνους, ωστόσο τα βιβλία τους είχαν εκδοθεί πριν το 2019, έτος κατά το οποίο άλλαξε το θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα. Ένας ακόμα λόγος συγγραφής του βιβλίου ήταν η ενημέρωση των Ελλήνων –και όχι μόνο– πολιτών, τόσο για τα ζητήματα εθνικής ασφάλειας, όσο και για τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας ενός ΣΕΑ. Στο βιβλίο αναλύουμε τους σημαντικότερους όρους που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια και τις κυριότερες σύγχρονες απειλές, παρουσιάζουμε τα ΣΕΑ των Η.Π.Α., της Ρωσίας, της Κίνας, της Γαλλίας, του Ηνωμένου Βασιλείου και της Τουρκίας, καθώς και το υφιστάμενο πλαίσιο εθνικής ασφάλειας της Ελλάδας.

Κώστας Πικραμένος: Κενό στη βιβλιογραφία υπήρχε και όσον αφορά τις ελληνικές Υπηρεσίες Πληροφοριών, με τις οποίες –απ’ όσο γνωρίζω– η τελευταία συγγραφική απόπειρα ήταν αυτή του Δρ. Σήφη Φιτσανάκη το 2015. Ωστόσο κανένα βιβλίο δεν παρουσίαζε μία ολοκληρωμένη πρόταση για την αναμόρφωση της αρχιτεκτονικής εθνικής ασφάλειας της Ελλάδας που να εξετάζει το ζήτημα της εθνικής ασφάλειας με ολιστικό τρόπο. Όταν αποφασίσαμε με το Γιώργο τη συγγραφή του παρόντος βιβλίου, ξέραμε ότι υπάρχουν θεσμικά κενά, αδυναμίες, δυσλειτουργίες, επικάλυψη αρμοδιοτήτων, προβλήματα συντονισμού κ.ά. Στην πορεία όμως ανακαλύψαμε ότι η κατάσταση –σε θεσμικό επίπεδο– είναι πολύ πιο σοβαρή απ’ όσο φαίνεται. Κατά τη συγγραφή του βιβλίου και λαμβάνοντας υπ’ όψιν τη διεθνή εμπειρία και πρακτική, γρήγορα καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να προτείνουμε μία αρχιτεκτονική εθνικής ασφάλειας, ξεκινώντας ουσιαστικά από το μηδέν γιατί το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις. Εκτός από όσα ανέφερε ο Γιώργος, στο βιβλίο παρουσιάζουμε την υφιστάμενη δομή της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ) και το υφιστάμενο πλαίσιο Κυβερνοασφάλειας, και προτείνουμε τη σύσταση Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας με Γενική Γραμματεία αλλά και τη σύσταση Συμβουλίου Οικονομικής Ασφάλειας, τη δημιουργία Γραφείων Εθνικής Ασφάλειας στα Υπουργεία και τις Περιφέρειες και Ακαδημίας Εθνικής Ασφάλειας και Πληροφοριών, τη δημιουργία Κοινότητας Υπηρεσιών Πληροφοριών και την ίδρυση Εθνικού Συμβουλίου Πληροφοριών, και το διαχωρισμό της σημερινής ΕΥΠ σε δύο αυτοτελείς Υπηρεσίες Πληροφοριών: τη νέα ΕΥΠ και την ΚΥΑΠ (Κεντρική Υπηρεσία Ασφάλειας και Πληροφοριών).          Στο βιβλίο παρουσιάζουμε επίσης προτάσεις για θεσμικές αλλαγές στη Δημόσια Διοίκηση, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία, όπως η σύσταση Επιτροπής Εθνικής Ασφάλειας και Πληροφοριών της Βουλής, η εισαγωγή του θεσμού του Εισαγγελέα Εθνικής Ασφάλειας, και ο εκσυγχρονισμός του Ποινικού Κώδικα.

2. 2. Από όσο γνωρίζω η έννοια της εθνικής ασφάλειας ξεκίνησε από τις Η.Π.Α. Πείτε μας, σας παρακαλώ λίγο για την ιστορία αυτής της έννοιας και σε τι σημείο βρίσκεται ο κόσμος σήμερα στο ζήτημα αυτό. Τι άλλο είναι πέρα από τις εξωτερικές απειλές για ένα κράτος; Η Ελλάδα που βρίσκεται σε αυτόν τον τομέα;

Γεώργιος Κουκάκης: Όντως, το 1947 οι Η.Π.Α. προχώρησαν στη δημιουργία του National Security Council (NSC) –του πρώτου ΣΕΑ στον κόσμο– σύμφωνα με το Νόμο Εθνικής Ασφάλειας (National Security Act). Έκτοτε, το εν λόγω Συμβούλιο αποτελεί το πρότυπο για τα υπόλοιπα κράτη, ως προς τη δομή και τον τρόπο λειτουργίας του. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το πρώτο ΣΕΑ που αναλύουμε στο βιβλίο μας είναι αυτό των Η.Π.Α.. Η εθνική ασφάλεια δεν αφορά μόνο τα εθνικά θέματα ή την εδαφική ακεραιότητα μίας χώρας. Είναι ένας σύνθετος όρος που υποδηλώνει την προστασία ενός κράτους από κάθε κίνδυνο ή απειλή, είτε αυτή βρίσκεται στο εσωτερικό (εσωτερική ασφάλεια) είτε στο εξωτερικό (εξωτερική ασφάλεια) του περιβάλλον. Περιλαμβάνει δε διάφορες συνιστώσες, όπως η οικονομική ασφάλεια, η ενεργειακή ασφάλεια, η υγειονομική ασφάλεια (δημόσια υγεία), η επισιτιστική ασφάλεια, η κυβερνοασφάλεια, η περιβαλλοντική ασφάλεια, η ασφάλεια πληροφοριακών συστημάτων, η ασφάλεια κρίσιμων εθνικών υποδομών (π.χ. μεταφορές, δίκτυα επικοινωνιών κ.α.), η δημόσια τάξη και η κρατική ασφάλεια, τις οποίες και αναλύουμε στο βιβλίο μας. Όσον αφορά τη χώρα μας, το θεσμικό πλαίσιο εθνικής ασφάλειας άλλαξε το 2019 με το Νόμο 4622, σύμφωνα με τον οποίο το Κυβερνητικό Συμβούλιο Εξωτερικών και Άμυνας μετονομάστηκε σε Κυβερνητικό Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας, διατηρώντας το ίδιο ακρωνύμιο (ΚΥΣΕΑ). Επιπλέον, δημιουργήθηκε η θέση του Σύμβουλου Εθνικής Ασφάλειας και εξαγγέλθηκε η εκπόνηση Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας, η οποία ωστόσο δεν έχει δημοσιευθεί μέχρι και σήμερα.

Κώστας Πικραμένος: Όσον αφορά τις σύγχρονες απειλές εθνικής ασφάλειας, η πραγματικότητα είναι αμείλικτη: Το σκάνδαλο των υποκλοπών και του predator, η υπόθεση της Ρωσίδας κατασκόπου, η τραγωδία των Τεμπών, η απουσία αντισεισμικού ελέγχου σε περίπου 55.000 εγκαταλελειμμένα κτίρια του δημόσιου, η υποστελέχωση του Πυροσβεστικού Σώματος μας δείχνουν ότι δεν υπάρχει άλλη επιλογή από τη θεσμική θωράκιση της χώρας με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Γιατί η εθνική ασφάλεια δεν είναι μόνο η εδαφική ακεραιότητα, η τρομοκρατία ή η αντικατασκοπεία. Είναι ένας συλλογικός όρος που σχετίζεται με την εθνική άμυνα και το δημογραφικό πρόβλημα, την ενεργειακή ασφάλεια και τις δημόσιες υποδομές, την οικονομική ασφάλεια και την κοινωνική συνοχή, τον πολιτικό και θρησκευτικό εξτρεμισμό και την κυβερνοασφάλεια.

3. 3. Για να έχουμε εθνική ασφάλεια, δεν θα πρέπει να έχουμε εθνικούς στόχους: π.χ. παραδείγματα εθνικής ασφαλείας: ασφάλεια τροφίμων σε νοσοκομεία και γενικό πληθυσμό, διαχείριση εκκένωσης και προστασίας Ελλήνων στο Χαρτούμ, αντιμετώπιση της πειρατείας σε ελληνικών συμφερόντων πλοία, αντιμετώπιση ατυχημάτων με νεκρούς στους ελληνικούς δρόμους κ.ά. Αυτά τα παραδείγματα αντιλαμβάνομαι ότι σχετίζονται και με το ΣΕΑ. Γιατί πιστεύετε ότι δεν έχουμε υιοθετήσει τον θεσμό του συμβουλίου εθνικής ασφαλείας και γιατί δεν έχουμε κουλτούρα ασφαλείας; Και τι θα προσέφερε η ύπαρξή του;

Γεώργιος Κουκάκης: Ένας από τους βασικούς λόγους εκπόνησης της Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας κάθε κράτους, η οποία αποτελεί αρμοδιότητα του ΣΕΑ, είναι ο προσδιορισμός των εθνικών συμφερόντων, αλλά και ο καθορισμός-προτεραιοποίηση των επιμέρους εθνικών στόχων, με την επίτευξη των οποίων εξασφαλίζονται τα εθνικά συμφέροντα. Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθεί ότι το 1986 είχε συσταθεί Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας στην Ελλάδα, το οποίο ωστόσο δε λειτούργησε ποτέ και στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από το Κυβερνητικό Συμβούλιο Εξωτερικών και Άμυνας. Ο λόγος που δεν έχουμε υιοθετήσει το θεσμό του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας στην Ελλάδα πιστεύω ότι είναι η έλλειψη κουλτούρας ασφάλειας, η οποία με τη σειρά της οφείλεται στην ελλιπή εκπαίδευση του προσωπικού. Ένας άλλος λόγος ενδέχεται να είναι ο περιορισμός της ελευθερίας δράσης των δημόσιων φορέων, κάτι που έχει παρατηρηθεί σε όλα σχεδόν τα κράτη που έχουν ΣΕΑ. Το εκάστοτε ΣΕΑ κάθε κράτους συντονίζει και ελέγχει όλους τους δημόσιους φορείς όσον αφορά την εφαρμογή των αποφάσεων της εκάστοτε κυβέρνησης για θέματα εθνικής ασφάλειας, ορισμένοι επομένως δημόσιοι φορείς δεν επιθυμούν τη σύστασή του επειδή πιστεύουν ότι θα περιοριστούν οι αρμοδιότητές τους.

4. 4. Πώς πιστεύετε ότι ένα Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας θα μπορούσε να λειτουργήσει συνεργικά με ένα συμβούλιο πολιτιστικής διπλωματίας;

Γεώργιος Κουκάκης: Η πολιτιστική διπλωματία, σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας, είναι πολιτική πράξη και αφορά την προώθηση της εικόνας μιας χώρας στο εξωτερικό μέσα από τον πολιτισμό ενός λαού, τη γλώσσα, τις τέχνες, τις επιστήμες, τη θρησκεία, τη γαστρονομία, τις παραδόσεις και τα έθιμα του. Η ύπαρξη επομένως ενός συμβουλίου πολιτιστικής διπλωματίας στο πλαίσιο λειτουργίας του Υπουργείου Εξωτερικών και σε στενή συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, θα μπορούσε να συμβάλλει θετικά στο συντονισμό όλων των φορέων για την ανάπτυξη της ήπιας ισχύος ενός κράτους και την επίτευξη των αντίστοιχων εθνικών στόχων. Επιπλέον, η διατήρηση των πολιτιστικών χαρακτηριστικών ενός κράτους συμβάλλει στη διατήρηση των εθνικών χαρακτηριστικών, καθώς –σύμφωνα με τον Ηρόδοτο– έθνος είναι ένα σύνολο ατόμων με κοινά χαρακτηριστικά όπως το όμαιμον, το ομόθρησκον, το ομόγλωσσον και το ομότροπον, τα οποία συνθέτουν τον πολιτισμό αυτού. Προασπίζοντας επομένως ένα κράτος τον πολιτισμό του, προασπίζει και την εθνική του ταυτότητα, η οποία με τη σειρά της συμβάλλει στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, άρα και την εδραίωση της εθνικής ασφάλειας.

5. 5. Η κουλτούρα εθνικής ασφάλειας δεν συνδέεται άμεσα με την ύπαρξη κουλτούρας διπλωματίας; (ασύμμετρη χρήση προσωπικού, υλικών και πόρων δίχως λόγο και εθνικό στόχο).

Γεώργιος Κουκάκης: Η διπλωματία αφορά τον τρόπο επίλυσης μίας διαφωνίας μεταξύ δύο μερών με ειρηνικό τρόπο, συνήθως μέσω διαπραγματεύσεων. Η ύπαρξη επομένως κουλτούρας διπλωματίας σε ένα κράτος είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κουλτούρα εθνικής ασφάλειας αυτού, καθώς μέσω των διαπραγματεύσεων μπορεί να επιλυθεί ένα ζήτημα εν τη γενέσει, συμβάλλοντας στην πρόληψη εκδήλωσης μία κρίσης και την εξοικονόμηση προσωπικού, υλικού και πόρων όπως πολύ σωστά αναφέρετε. Η κουλτούρα διπλωματίας δηλαδή εξασφαλίζει την αξιοποίηση της ήπιας ισχύος ενός κράτους, μέσω της οποίας μπορούν να προασπιστούν τα εθνικά συμφέροντα «αναίμακτα».

6. 6. Αντιλαμβάνομαι ότι ο ιθύνων νους της εθνικής ασφαλείας έχει ένα πολύ συγκεκριμένο στόχο, την ανίχνευση και τον εντοπισμό απειλών της χώρας και του πληθυσμού. Η έννοια της εθνικής ασφαλείας της Ελλάδος αφορά την ελληνική διασπορά και την Κύπρο; Επειδή μιλάμε τυπικά για μια άλλη χώρα. Που αρχίζει και που τελειώνει η έννοια της εθνικής ασφαλείας; Έχει σύνορα παρόμοια με αυτά των κρατών;

Γεώργιος Κουκάκης: Λαμβάνοντας υπόψιν το γεγονός ότι η εθνική ασφάλεια αφορά κυρίως την αντιμετώπιση των απειλών που στρέφονται εναντίον ενός κράτους, θα περίμενε κανείς να αφορά αποκλειστικά τα εθνικά θέματα αυτού. Παρ’ όλα αυτά η εθνική ασφάλεια δεν περιορίζεται εντός των κρατικών συνόρων. Οι απειλές που καλείται να αντιμετωπίσει ένα κράτος βρίσκονται τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον αυτού, ενώ η υποβοήθηση ενός κράτους σε κάποιον τομέα ενδέχεται να εξυπηρετεί τα εθνικά συμφέροντα κάποιου άλλου κράτους. Επιπλέον, η εθνική ασφάλεια περιλαμβάνει την προστασία των πολιτών ενός κράτους που βρίσκονται στο εξωτερικό, ενώ μέσω της ομογένειας μπορεί να ασκηθεί σημαντική επιρροή στα διάφορα κέντρα λήψης απόφασης. Υπό αυτό το πρίσμα και λαμβάνοντας υπόψιν τους ιστορικούς-πολιτιστικούς δεσμούς που ενώνουν την Ελλάδα με την Κύπρο, θα έλεγα ότι η εθνική ασφάλεια της Ελλάδας είναι στενά συνδεδεμένη με αυτή της Κύπρου. Αυτό εξάλλου έχει επιβεβαιωθεί έμπρακτα κατά το παρελθόν, μέσα από διάφορες συμφωνίες όπως το δόγμα του ενιαίου αμυντικού χώρου Ελλάδας-Κύπρου, τις τριμερείς συνεργασίες της Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου και  Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ, κ.ά.

7. Όσον αφορά την Κύπρο, μια ημικατεχόμενη χώρα, και την εθνική ασφάλεια, τι βλέπετε; Βρισκόμαστε σε σωστό ή λάθος δρόμο; Τι θεωρείτε ότι θα έπρεπε να κάνει η Κυπριακή Δημοκρατία για την εθνική της ασφάλεια; Υπάρχει σχετική συζήτηση εδώ στην Κύπρο για δημιουργία ΣΕΑ, αλλά δεν υπάρχει επουδενί κουλτούρα ασφαλείας. Μπορεί να υπάρξει το ένα δίχως το άλλο;

Γεώργιος Κουκάκης: Η δημιουργία ΣΕΑ στην Κύπρο, η οποία ανακοινώθηκε πρόσφατα από τον νέο Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας είναι σίγουρα ένα θετικό βήμα. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνει κατά τη γνώμη μου η Κύπρος είναι η εκπόνηση Στρατηγικής Εθνικής Ασφάλειας, για τον καθορισμό των εθνικών συμφερόντων και των επιμέρους εθνικών στόχων. Επίσης είναι απαραίτητη η νομοθετική ρύθμιση των αρμοδιοτήτων του ΣΕΑ σε σχέση με τους υπόλοιπους δημόσιους φορείς, ώστε να αποφευχθούν μελλοντικές δυσλειτουργίες και επικάλυψη ή σύγκρουση αρμοδιοτήτων. Η ύπαρξη κουλτούρας εθνικής ασφάλειας σίγουρα συμβάλλει θετικά στη λειτουργία ενός ΣΕΑ, ωστόσο χρειάζεται αρκετός χρόνος για να καλλιεργηθεί. Θεωρώ ότι η ίδρυση ΣΕΑ στην Κύπρο είναι επιτακτική ανάγκη για την ολιστική αντιμετώπιση των ζητημάτων εθνικής ασφάλειας, ενώ η καλλιέργεια της σχετικής κουλτούρας μπορεί να επέλθει σταδιακά μέσω της δημιουργίας μίας Σχολής Εθνικής Ασφάλειας και Πληροφοριών, την οποία προτείνουμε στο βιβλίο μας και για την Ελλάδα.

8. Το ατύχημα των Τεμπών έδειξε περίτρανα το κενό της εθνικής ασφαλείας. Ποια είναι η κατά την γνώμη σας αντιμετώπιση και η αποφυγή στο μέλλον τέτοιου είδους συμβάντων; Δηλαδή, τι έπρεπε να συμβεί την επόμενη μέρα για να διορθωθούν τα κακώς κείμενα;

Γεώργιος Κουκάκης: Το ατύχημα των Τεμπών, από πλευράς εθνικής ασφάλειας, σχετίζεται με την ασφάλεια των κρίσιμων υποδομών. Το ζητούμενο είναι η πρόληψη ανάλογων συμβάντων και όχι η διαχείριση-αντιμετώπισή τους. Για να προλάβουμε επομένως την επανάληψη ενός παρόμοιου συμβάντος στο μέλλον, θα πρέπει να εντοπίσουμε τα αίτια αυτού. Εφόσον αυτά είναι τεχνικά, το κάθε κράτος θα πρέπει να προβεί στις απαραίτητες διορθωτικές ενέργειες. Σε περίπτωση που τα αίτια οφείλονται σε ανθρώπινο παράγοντα, εκτός από τις ενδεχόμενες πειθαρχικές-ποινικές επιπτώσεις που ενδέχεται να επιβληθούν, θα πρέπει να υλοποιηθεί ένα πρόγραμμα επιμόρφωσης-εκπαίδευσης του προσωπικού υπό τύπου διδαγμάτων (lessons learned) με στόχο την ενημέρωση και την ανάπτυξη των απαραίτητων δεξιοτήτων. Σε κάθε περίπτωση τέλος, η τυποποίηση των διαδικασιών και η ακριβής περιγραφή των προσόντων κάθε εργαζόμενου (job description) θα συμβάλλει θετικά στην αποφυγή κάθε είδους ατυχήματος.

9. Ας κλείσουμε την κουβέντα. Είδαμε αρκετές φορές τον πολιτισμό να πέφτει θύμα εξωτερικής απειλής (ιστορία και όνομα Μακεδονίας, προσπάθεια τουρκοποίησης ελληνικής ιστορίας και εθίμων και μνημείων). Τι πρέπει να κάνουμε κεντρικώς ώστε να προστατεύσουμε το πολυτιμότερο μας αγαθό, τον πολιτισμό μας;

Γεώργιος Κουκάκης: Για να προστατεύσουμε τον πολιτισμό μας, πιστεύω ότι θα πρέπει ως χώρα να κινηθούμε σε δύο επίπεδα: εσωτερικό και εξωτερικό. Όσον αφορά το εξωτερικό επίπεδο, οφείλουμε αφενός να συνεχίσουμε να προβάλλουμε τον πολιτισμό μας διεθνώς για την ανάδειξη της αξίας του και αφετέρου να είμαστε σε εγρήγορση ώστε να μπορούμε να αντικρούσουμε άμεσα κάθε ξένη προσπάθεια καπήλευσής του, λαμβάνοντας τα καταλληλότερα κάθε φορά μέτρα. Όσον αφορά το εσωτερικό επίπεδο, πιστεύω ότι οφείλουμε να αναλάβουμε στοχευμένες δράσεις για την ευαισθητοποίηση και επιμόρφωση των πολιτών, όπως ενίσχυση των σχετικών μαθημάτων στις διάφορες βαθμίδες εκπαίδευσης, διενέργεια πολιτιστικών εκδρομών, δωρεάν είσοδο των Ελλήνων πολιτών σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, κ.λπ. Η κατάλληλη εκπαίδευση-δια βίου μάθηση αποτελεί τη βάση για την επίλυση κάθε προβλήματος.